Қазақстанның даму банкінің миссиясы – өңдеу өнеркәсібінің экспорттық әлеуетін ілгерілету

Қазақстанның даму банкі жекелеген бизнесмендерге несие бөлу кезінде артықшылық беріп отырған. Бұл туралы Жоғары аудиторлық палатаның өнеркәсіптік-инновациялық саланы мемлекеттік ынталандырудың тиімділігіне жүргізілген тексеру қорытындысынан белгілі болды.

Ақпаратқа сәйкес, өңдеу өнеркәсібін қолдайтын негізгі даму институттары – «Қазақстанның даму банкі» АҚ және оның «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ еншілес ұйымы. 2019-2023 жылдары олар 2,4 трлн теңгеге салалық жобаларды қаржыландырған. Бұл негізінен металлургия және тамақ өнеркәсібіне, машина жасауға, сондай-ақ резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіруге қатысты.

Мемлекеттік аудит қорытындысы бойынша, экологиялық және инновациялық жүктемесі бар жобаларды қаржыландыру үлесінің төмендігі байқалады. Сондай-ақ дайын өнімдер, жеңіл және фармацевтикалық өнеркәсіп сияқты басымдыққа ие бағыттар қолдау шараларымен қамтылмаған.

Сонымен қатар жеңілдетілген қаражат түпкі алушыларға ұзақ жетеді. Бұл жалпы мемлекеттік қолдау шараларының тиімділігіне теріс әсер етуі мүмкін. Тіпті Үкімет резервінен шұғыл іс-шараларға көзделген қаражатты да кешіктіріп пайдалану фактілері кездесіп отыр, – делінген Жоғары аудиторлық палата ұсынған қорытындыда.

Отырыс барысында Әлихан Смайылов жобаларды жеңілдікпен қаржыландыру сапалы дайындық жұмыстары есебінен бірнеше есе жылдам іске асырылуы тиіс екенін атап өтті. Яғни, жобаларды қаражат бөлінгенге дейін алдын ала қарау және дайындау қажет.

Бюджеттен ақша экономикаға белсенді инвестиция салуға және сол арқылы салық базасын кеңейтуге, жаңа жұмыс орындарын құруға, оны қолдауға бөлінеді. Ал сіздер сол қаражатты жедел үлестірудің орнына, сақтап отырасыздар. Мемлекеттен ақша алып, оны депозиттік шоттарда ұстайсыздар. Ал бұл қаражатты бюджет шеңберінде басқа да маңызды инфрақұрылымдық жобаларға бөлуге болар еді, – деді Жоғары аудиторлық палата төрағасы квазимемлекеттік компаниялардың басшылығына.

Аудит барысында «Қазақстанның даму банкі» АҚ-ның экспорттаушыларды қаржыландырудың нысаналы бағыты бойынша ұқсас бағдарламаларын әртүрлі шекті сыйақы мөлшерлемемен қатар іске асырғаны да анықталып отыр.

Бұл белгілі бір қарыз алушыларға арзан несие беру тәуекелін тудырады және мұндай шараларға тең қолжетімділік негіздерін бұзады. Мәселен, «Қазақстанның даму банкі» АҚ жекелеген қарыз алушылар үшін белгіленген шектен 1-2,5% төмен мөлшерлемемен несие берген. Мемлекеттік аудиторлар қалыптасқан ірі бизнес, басқаша айтқанда, контрагенттердің айрықша тобын қаржылай қолдаудың жалғасуына ерекше назар аударды. «Қазақстанның даму банкі» АҚ-ның 5 жылдағы барлық несиелік, лизингтік және инвестициялық портфельдерінің жартысы осы артықшылық берілген топтарға тиесілі. Бұл оның іс жүзінде «таңдаулы тұлғалар тобына арналған жеке банк» болып қала беруін көрсетеді. Тұтастай алғанда, бұл тәсіл жеңілдетілген қаражатқа тең қолжетімділік және оларды әділ бөлу қағидаттарын бұзады, – делінген ақпаратта.

«Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ үшін қаржыландырудың басым бағыттары айқын әлеуметтік-экономикалық әсері бар лизингтік келісімдер болуға тиіс. Алайда жобаларды іріктеу барысында күтілетін әлеуметтік-экономикалық әсерге бағалау жүргізілмейді. Тиісті әдістеме де жоқ.

Сонымен қатар мемлекеттік аудит өнім экспорты бойынша қарсы міндеттемелер қарыз алушыларды оны ұлғайтуға ынталандырмайтынын анықтады.

Бұл қолданыстағы экспорт көрсеткіштері несиелік келісімге сәйкес келетін жағдайларға қатысты. Бұл тәсіл мемлекеттік ресурстарды тиімсіз бөлу және қаржыландырудың арзан көзі ретінде акционерлерге дивидендтер төлеу және банктердегі депозиттерге орналастыру сияқты басқа мақсаттарға пайдалану қаупін тудырады.

Сонымен қатар экспортты бағалау кезінде компанияның қызметіне байланысты барлық өнім бойынша сыртқы экономикалық қызметтен түсетін жалпы түсімдер ескеріледі. Ал мемлекеттік қолдау шарасы қаржыландыру көзделген өнімнің белгілі бір түрінің экспорт көлемін кеңейту үшін ұсынылады. Осылайша, іс жүзінде қолдау көрсету көзделген тауарды өндіру қажет болмайтын жағдай туындайды.

Экспорттың қарсы міндеттемелерінің ыңғайлы етіп жасалғаны соншалық, қарыз алушылардың экспортты ұлғайтуға ынтасы жоқ. Нәтижесінде қолдау көрсетілген кәсіпорындардағы экспорт үлесі 2020 жылдан бастап жалпы экспорт көлемінде 2 есе, яғни 9,1%-дан 4,5%-ға дейін төмендеген. Ал ірі даму институттарымыздың бірі ретіндегі Қазақстанның даму банкінің миссиясы – өңдеу өнеркәсібінің экспорттық әлеуетін ілгерілету, — деп атап өтті Әлихан Смайылов.

Сондай-ақ тәуекел деңгейі жоғары жобаларды қаржыландыру жағдайлары анықталды. Аудиторлық іріктемеге түскен осындай жобалар бойынша қаржылық жағдайының нашарлауы, өнім экспорты бойынша жоспарлардың орындалмауы және төлемдердің кешіктірілуі байқалады. Олардың ішінде екеуіне экономикалық дефолт статусы берілді.

Мемлекеттік аудит барлығы 439 млрд теңгеден аса қаржыны қамтыды.

Нәтижесінде:

• 1,2 млрд теңге қаржылық бұзушылықтар;
• 25,9 млрд теңгені тиімсіз жоспарлау және пайдалану;
• 64 рәсімдік бұзушылық және 9 жүйелік кемшілік анықталды.

Есептеулерге сәйкес, жіберіп алған пайда мен экономикалық шығындар 15,8 млн теңге болды.

Отырысты қорытындылай келе, палата төрағасы анықталған бұзушылықтар мен кемшіліктерді жою үшін бірқатар нақты шара, соның ішінде квазимемлекеттік компаниялардың ішкі нормативтік құжаттарын жетілдіру бойынша шаралар қабылдауды талап етті.